MİFTÂHU’S-SE‘ÂDE VE MİSBÂHU’S-SİYÂDE ADLI ESERİ ÇERÇEVESİNDE TAŞKÖPRÜLÜZADE’NİN DİL VE DİL BİLİMLERİ ANLAYIŞI

Taşköprülüzade’nin(ö. 968/1561) Miftâhu’s-se‘âde ve misbâhu’s-siyâde adlı eseri İslam medeniyetinde Farabi’nin (ö. 339/950) İhsâu’l-ulûm’undan itibaren felsefi çerçevede gelişen ve İbn Ekfanî’nin (ö. 749/348) İrşâdu’lkâsıd ilâ esne’l-mekâsıd ve Molla Lütfî’nin(ö. 900/1495) el-Metâlibu’l-ilâhiyye fî mevzuâti’l-ulûmi’l-luğaviyye üzerinden devam eden ilimleri sınıflandırma geleneğinin en önemli ve en gelişmiş duraklarından biri olarak kabul edilebilir. Bu eseri benzerleri arasında farklı kılan önemli özelliklerden biri de ilimleri, varlık-bilgi-değer terkibi zemininde, tümdengelim ve tümevarım yöntemlerini dikkate alarak sınıflandırmasıdır. Bu zeminde Taşköprülüzade’ye göre dil, Varlık’ın aynî, zihnî ve hattî gibi bir tecellisi olmasının (vucûd-i lisânî) gereği olarak, fiziksel bir süreçte varlığa gelir ve yine insanın tab‘an medenî bir var-olan olarak muhtaç olduğu i‘lâm ve isti‘lâm süreçleri içinde dallanıp budaklanır. Dolayısıyla dil bilimleri, gelişi güzel değil Varlık’ın, ses üzerinden açığa çıkarak, i‘lâm ve isti‘lâm süreçlerinde muktezâyı hâl ilkesine uygun olarak gelişen belirli bir düzenlilik içinde teşekkül eder.Bu düzenlilik aynı zamanda tarihîdir yani muayyen bir zaman içinde tedricî bir şekilde gelişerek olgunlaşır. Söz konusu gelişme süreçleri dil bilimleri sahasında tedvin edilen kitaplar üzerinden takip edilebilir. Nitekim, Taşköprülüzade, eserinde öncelikle lügat, vaz‘, iştikâk ve sarf gibi müfred; nahiv, meânî, beyân, bedî‘, arûz gibi mürekkeb şeklinde iki şıktan oluşan asıl dil bilimleri ile pek çok alt bilim dalından oluşan furû‘ dil bilimlerini, yukarıda dile getirilen ilkeler etrafında incelemiş ve her bir bilim için önemli dil alimleri ile temel eserlerini, muhtasar (ilk), mutavassıt (orta) ve mebsût (ileri) seviyelerine göre zikretmiştir. Bu makalede söz konusu bu yapı çözümlenecek, öncelikle dilin varlık değeri tespit edilecek, daha sonra dil bilimlerinin yukarıda dile getirilen ilkeler çerçevesinde ortaya çıkış süreçleri incelenecek ve Miftâhu’s-se‘âde ve misbâhu’s-siyâde’deki dil bilimlerinin diğer özellikleri üzerinde durulacaktır.

Yorum yazın