.
Geçen yedi yıl içinde 'ilmî geleneğin ihyâsı' amacıyla, hem birikimlerin yoğrulduğu bir harman, hem de geleneklerin mukayeselerle kimi zaman ayrıştırıldığı, kimi zaman da kaynaştırıldığı bir düşünce meydanı olarak hizmet veren Dîvân İlmî Araştırmalar, bu sayıdan itibaren yürüyüşüne, Bilim ve Sanat Vakfı'ndaki yeni yapılanma çerçevesinde oluşturulan dört araştırma merkezinden biri olan Medeniyet Araştırmaları Merkezi'nin uhdesinde devam edecektir. Daha önceki sayılarında olduğu gibi Dîvân İlmî Araştırmalar bundan sonra da sosyal bilimler, İslâmî ilimler, felsefe, bilim tarihi, hukuk, sanat, tarih ve edebiyat alanlarında, özgün nitelikli telif makaleler, araştırma notları, tebliğ ve konferans metinleri, kitap, tez, makale ve yazma değerlendirmeleri, sempozyum, konferans ve panel tanıtımları, literatür incelemeleri, Arapça ve Osmanlıca metin neşirleri, ilmî röportajlar ve vefeyât türünden yazılar yayınlamaya devam ediyor.
Dîvân İlmî Araştırmalar'ın elinizdeki 14. sayısında, Osmanlı felsefe-bilim mirasından, modern Türk düşüncesi tarihine; Hint alt-kıtası örneğinde modernleşmenin fıkhın yorumlanmasında doğurduğu köklü değişikliklerden, alt-kıtanın büyük şâir ve düşünürü Muhammed İkbâl'in Türkiye'deki yansımalarına; Osmanlı hukuk sisteminden, sanat tarihine kadar farklı disiplinlerde, alanlarına özgün katkı sağlayacak beşi makale, biri konferans metni, biri tez özeti, beşi kitap ve tez değerlendirmesi ve biri de bibliyografya olmak üzere toplam on üç yazı bulunuyor.
Dergimizin ilk yazısı İhsan Fazlıoğlu'na ait: Osmanlı Felsefe-Biliminin Arkaplanı: Semerkand Matematik-Astronomi Okulu. İki ana bölümden oluşan hacimli çalışmasının birinci kısmında Osmanlı felsefe-bilim hayatının önemli bir ayağı olan Semerkand matematik-astronomi okulunu maddî ortamı ve tarihî bağlamı içerisinde tasvir etmeye çalışan Fazlıoğlu, bu okula mensup filozof-bilim adamlarının zihniyetlerini tahlil ederek, bu zihniyetin Osmanlı Ülkesi'ne kimler tarafından ve hangi yollar kullanılarak aktarıldığını inceliyor. Fazlıoğlu, çalışmasının ikinci bölümünde ise Semerkand matematik-astronomi okulunun önemli bir üyesi olan Fethullah Şirvânî'nin Şerhu't-tezkire fi ilmi'l-hey'e adlı eserinde kaydettiği Semerkand medresesinde geçen bir ders tasviri ile hocası Kadızâde'den aldığı icazetnâmenin tenkitli metni ve çevirisine yer vermek sûretiyle, birinci bölümde çizdiği çerçeveyi dikkate alarak sözkonusu metnin Semerkand matematik-astronomi okulunun bilinen tarihi açısından yol açtığı yeni sorunlara/sorulara işaret ediyor.
M. Macit Kenanoğlu'nun yazısı Osmanlı'nın Gayrımüslim Teb'anın İdaresinde Kullandığı Bir Yöntem Olarak 'Ruhânî İltizam' Sistemi üzerine. Kenanoğlu, makalesinde arşiv belgeleri temelinde, konuyla ilgili yerleşik ve yaygın kanaatleri eleştirerek, Osmanlı'nın gayrımüslimleri idare konusunda 'millet sistemi'ni değil, 'ruhânî iltizam sistemi'ni kullandığını ileri sürüyor ve bu bağlamda gayrımüslimlerin kendi hukuklarını nasıl uyguladıkları ve bunun Osmanlı hukuk sistemiyle ilişkisi konularına ışık tutuyor.
Bu sayının üçüncü makalesi Modern Türk Düşüncesi Üzerine Erken Bir Değerlendirme: Ahmed Muhiddin (1892-1923) başlığıyla Suat Mertoğlu'na ait. Modern Türk düşünce tarihi çalışmaları açısından oldukça önemli, ancak bu önemiyle mütenâsip bir ilgiye mazhar olamamış Ahmed Muhiddin'in (1892-1923) öncelikle hayatı ve eserlerini inceleyen Mertoğlu, ardından Ahmed Muhiddin'in 1921'de Leipzig Üniversitesi'ne sunduğu doktora tezi (Die Kulturbewegung im modernen Türkei) çerçevesinde, Türkiye'de 18. yüzyılın sonlarından itibaren kültürel hayatın çeşitli alanlarında ortaya çıkan oluşumlar ve bu oluşumların özellikle zihniyet ve düşünce dünyasında meydana getirdiği dönüşüme dair Ahmed Muhiddin'in görüşlerini ortaya koyup değerlendiriyor. Modern Türk düşüncesi üzerine ilk akademik değerlendirmelerden birisi olan bu eser ve yazarına ilişkin bilgiler, modern Türk düşünce tarihi yazımında dikkatlerden kaçan erken bir örneği, Türk düşüncesi çalışmalarının gündemine taşıyacak bir niteliğe sahip.
Tokatlı Molla Lütfi: Hayatı, Eserleri ve Felsefî Görüşleri başlıklı makalesinde İbrahim Maraş ise, Osmanlı ilmî hayatının 15. yüzyıldaki en ilginç ve en tartışmalı şahsiyetlerinden birisi olan Molla Lütfi'nin hayatını, eserlerini ve felsefî görüşlerini inceliyor. Maraş, gerek şahsiyeti, gerek Taz'îfü'l-Mezbah, Mevzuâtü'l-Ulûm ve Harnâme gibi eserleri ve gerekse savunduğu bazı görüşler sebebiyle çağdaşları arasında mümtaz bir yere sahip olan Molla Lütfi'nin idam edilmesinin arkasında yatan sebepleri, dönemin ilmî hayatına dair verdiği değerli bilgiler eşliğinde aydınlığa kavuşturmaya çalışıyor. Bu çerçevede, Molla Lütfi'nin, haksız yere idam edilişi sebebiyle geri planda kalan felsefî görüşlerini de anahatlarıyla ortaya koyuyor.
Bu sayının son makalesi Özgür Kavak'a ait: Modernizmin Dönüştürücü Etkisi: Seyyid Ahmed Han ve Ahkâmın Dünyevîleşmesi. İslâm dünyasında artan Batı etkisinin bir sonucu olarak zuhûr eden modernist düşüncenin Hint alt kıtasındaki ilk ve en önemli temsilcisi olan Sir Seyyid Ahmed Han'ın, alt kıtadaki İngiliz etkinliğinin artmasına paralel olarak düşünce dünyasında meydana gelen köklü değişiklikleri derin bir vukûfiyetle ele alan Kavak, Ahmed Han'ın fıkhî yaklaşımının merkezindeki dinî meseleler-dünyevî meseleler ayırımı ile onun bu ayırımı temellendirirken kullandığı argümanları, sözkonusu ayırımın pratik sonuçları durumundaki kölelik, hırsıza uygulanan had cezası ve cihad bağlamında tartışıyor.
Dîvân İlmî Araştırmalar'ın bu sayısında 'Konferans Metni' başlığı altında, değerli sanat tarihçimiz Semavi Eyice'nin Philipp Schweinfurth ve Fethin 500. Yılı Nedeniyle İstanbul Üniversitesi'nde Verdiği Konferans başlıklı yazısına yer veriyoruz. Bu çalışmada Eyice'nin, 1950-1954 tarihleri arasında İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi'nde Bizans sanat tarihi öğretim üyesi olarak görev yapan Alman ilim adamı Prof. Philipp Schweinfurth'un (1887-1954) hayatı ve eserleri hakkında bilgi verdiği sunuş kısmının ardından, 2 Haziran 1953 günü İstanbul'un fethinin 500. yıldönümü dolayısıyla İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi'nde düzenlenen bir sempozyumda Philipp Schweinfurth'un Almanca olarak verdiği ve Semavi Eyice tarafından dilimize çevrilen 1453'e Doğru Bizans Devleti ve Kültürü başlıklı konferansın metni yer alıyor.
Bu sayıdan itibaren dergimizde 'Tez Özeti' başlıklı yeni bir bölüme yer veriyoruz. Gerek yüksek lisans gerekse doktora tezlerinin ilmî çalışmalar içindeki yeri ve önemi herkes tarafından kabul edilen bir husustur. Ancak bu türden pek çok kıymetli çalışma, yayınlanmadığı sürece ilim dünyasının dikkatine yeterli ölçüde sunulamamaktadır. Bu gerçekten hareket eden Dîvân İlmî Araştırmalar, bizzat yazarları tarafından, tezin temel iddia ve sonuçlarını ilim dünyasıyla paylaşmak üzere kaleme alınacak tez özetlerine sayfalarında yer verecektir. İlk olarak bu sayımızda Aziz Doğanay'ın 2002 yılında Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İlahiyat Anabilim Dalı Türk-İslam Sanatları Tarihi Bilimdalı'nda tamamladığı Klasik Devir İstanbul Hanedan Türbelerinde Tezyînât başlıklı doktora tezinin özetine yer veriyoruz. Tezinde Osmanlı medeniyetinin tezyînât alanındaki klasik devri olan Yavuz Sultan Selim'den Sultan III. Mehmed devrine kadar olan süre içerisinde meydana getirilmiş türbeler üzerindeki malzemeden hareketle, Osmanlı mimarî plastiği ve tezyînâtını incelemeyi hedefleyen Doğanay, temel iddialarını özlü bir şekilde ortaya koyarak, Bursa'da başlatılmış olan Osmanlı türbe mimarisi ve tezyînât anlayışının tarih içinde geçirdiği değişimi bütün açıklığıyla gözler önüne sermektedir. Tezden seçilmiş az sayıdaki resim ve çizim örnekleri, ilgililerin tezin içeriğine duyacakları merakı artıracak bir zenginliği ortaya koymaktadır.
'Kitap ve Tez Değerlendirmeleri' başlığı altında, ilk sayılarımızda yer alan ancak daha sonra çeşitli sebeplerle akâmete uğrayan bir alana tekrar işlerlik kazandırıyoruz. Bazıları birer literatür değerlendirmesi nitelik ve hacmindeki bu çalışmalar yoluyla, ilim dünyamızın hissettiği eleştiri ve değerlendirme eksikliğini bir nebze olsun gidermeyi amaçlıyoruz. Bu çerçevede 14. sayımızda dört kitap ve bir tez değerlendirmesine yer veriyoruz. M. Cüneyt Kaya, D. Gutas'ın Yunanca Düşünce, Arapça Kültür: Bağdat'ta Yunanca-Arapça Çeviri Hareketi ve Erken Abbasi Toplumu; Yunus Uğur, Georg G. Iggers'ın Historiography in the Twentieth Century: From Scientific Objectivity to the Postmodern Challenge; Özgür Kavak, Şevket Kotan'ın Kur'ân ve Tarihselcilik;Hasan Kösebalaban, Ahmet Davutoğlu'nun Stratejik Derinlik: Türkiye'nin Uluslararası Konumu adlı kitaplarını; Faruk Deniz ise Alim Arlı'nın Oryantalizm ve Oksidentalizm Tartışmaları Ekseninde Şerif Mardin başlıklı tezini değerlendiriyor.
Bu sayının son yazısı Ahmet Albayrak'a ait. Albayrak Türkçe'de Muhammed İkbâl başlıklı bibliyografik çalışmasında, Pakistan'ın millî şâiri Muhammed İkbâl hakkında Türkçe olarak yayınlanmış kitap, tez, makale, gazete yazısı türünden çalışmaların ayrıntılı bir dökümünü bizlere sunuyor.
Bu düşünce dîvânına zenginlik katacak çalışmalara olan davetimiz geçmişte olduğu gibi bugün de artarak devam ediyor.
Bir sonraki sayıda buluşmak dileğiyle...
Dîvân İlmî Araştırmalar
