.

SU­NUŞ

İs­lam dü­şün­ce ge­le­ne­ği için­de var­lık bul­muş bir İs­lam si­ya­set dü­şün­ce­sin­den bah­set­mek müm­kün mü­dür? Fı­kıh­tan ke­la­ma, ta­sav­vuf­tan ah­lak ve fel­se­fe­ye ka­dar de­ği­şik di­sip­lin­ler­de ka­le­me alı­nan eser­ler bu açı­dan in­ce­le­ne­bi­lir mi? İs­la­mî ilim­ler ve İs­lam fel­se­fe­si li­te­ra­tü­rü içe­ri­sin­de yer alan ve bir şe­kil­de "si­ya­set dü­şün­ce­si" kap­sa­mın­da de­ğer­len­di­ril­mesi müm­kün olan bu eser­ler na­sıl an­la­şıl­ma­lı, na­sıl okun­ma­lı­dır? Bu eser­le­rin ya­zıl­dık­la­rı dö­nem­de­ki si­ya­sî tat­bi­kat­tan et­ki­le­nip et­ki­len­me­dik­le­ri­ni, ya­hut bu tat­bi­kat üze­rin­de et­ki­le­ri­nin olup ol­ma­dı­ğı­nı tes­pit et­mek müm­kün mü­dür? Gü­nü­müz­de "İs­lam si­ya­set dü­şün­ce­si­ni" ele alan eser­ler, ka­dim bi­ri­ki­mi doğ­ru bir şe­kil­de an­la­yıp ak­tar­ma açı­sın­dan ne­re­de dur­mak­ta­dır? 21. yüz­yıl­da İs­lam si­ya­set dü­şün­ce­si­ni ça­lış­ma­nın an­la­mı ne­dir ve mev­cut bi­ri­kim bu açı­dan na­sıl bir öne­me sa­hip­tir?

Dî­vân: Di­sip­lin­le­ra­ra­sı Ça­lış­ma­lar Der­gi­si'nin yir­mi ye­din­ci sa­yı­sı, bu ve ben­ze­ri so­ru­lar çer­çe­ve­sin­de Hı­zır Mu­rat Kö­se'nin ön­cü­lü­ğün­de Bi­lim ve Sa­nat Vak­fı Me­de­ni­yet Araş­tır­ma­la­rı Mer­ke­zi bün­ye­sin­de 2003 yı­lın­da ça­lış­ma­la­rı­na baş­la­yan Si­ya­set Dü­şün­ce­si Atöl­ye­si'nin kat­kı­la­rıy­la ha­zır­la­nan "İs­lam Si­ya­set Dü­şün­ce­si" özel sa­yı­sıy­la oku­yu­cu­la­rı­nın kar­şı­sın­da.

Bir yan­dan İs­lam si­ya­set dü­şün­ce­si­nin ma­hi­ye­ti­ni be­lir­le­me ve bu dü­şün­ce kap­sa­mın­da de­ğer­len­di­ri­le­bi­le­cek ka­dim bi­ri­ki­mi keş­fet­me; di­ğer ta­raf­tan gü­nü­müz­de "İs­lam si­ya­set dü­şün­ce­si­ni ele al­ma­nın im­kân ve usu­lü" me­se­le­si­ni vu­zû­ha ka­vuş­tur­ma­yı he­def­le­yen atöl­ye çer­çe­ve­sin­de ula­şı­lan ilk so­nuç, özel­lik­le bu ala­na hâ­kim olan çağ­daş or­yan­ta­list li­te­ra­tü­rün bah­si ge­çen bi­ri­ki­mi an­la­ma açı­sın­dan esas­lı ba­zı prob­lem­le­ri­nin ol­du­ğu­dur. Kla­sik eser­le­rin ka­le­me alın­dı­ğı ta­ri­hî bağ­la­mın göz ar­dı edil­me­sin­den kay­nak­la­nan "ta­ri­hî ya­nıl­sa­ma"; sos­yal bi­lim­le­rin mev­cut tas­nif­le­ri­ni esas ala­rak mez­kur me­tin­le­ri ait ol­duk­la­rı di­sip­lin­ler­den ko­par­ta­rak in­ce­le­mek­ten do­ğan "di­sip­li­ner ya­nıl­sa­ma" ve Le­o Stra­uss ve eki­bi­nin hu­su­sî ola­rak İs­lam si­ya­set fel­se­fe­si me­tin­le­ri­nin an­la­şıl­ma­sı­na da­ir ge­liş­tir­dik­le­ri oku­ma tar­zı­nın do­ğur­du­ğu "bâ­tı­nî ya­nıl­sa­ma" bu prob­lem­ler çer­çe­ve­sin­de özel ola­rak zik­re­dil­me­li­dir. Atöl­ye bün­ye­sin­de­ki ça­lış­ma­lar ne­ti­ce­sin­de tes­pit edi­len bu "al­gı so­run­la­rı­nı" or­ta­ya ko­yan ilk ça­lış­ma­lar 2004 yı­lın­da Bi­lim ve Sa­nat Vak­fı Me­de­ni­yet Araş­tır­ma­la­rı Mer­ke­zi ta­ra­fın­dan ter­tip edi­len Kla­si­ği Ye­ni­den Dü­şün­mek baş­lık­lı ulus­la­ra­ra­sı sem­poz­yum­da müs­ta­kil bir otu­rum­da teb­liğ ola­rak su­nul­du ve İs­lam ve Kla­sik (Kla­sik Ya­yın­la­rı, İs­tan­bul 2008) baş­lık­lı eser­de ya­yın­lan­dı. 2004 son­ra­sı ça­lış­ma­la­rı­nı or­yan­ta­list li­te­ra­tü­rün söz­ko­nu­su ya­nıl­sa­ma­la­rı­na dik­kat çek­me­nin ya­nın­da, İs­lam si­ya­set dü­şün­ce­si bi­ri­ki­mi­nin ke­lam, fı­kıh, fel­se­fe, ah­lak ve si­ya­set­nâ­me li­te­ra­tü­rü öze­lin­de na­sıl an­la­şı­la­bi­le­ce­ği me­se­le­si­ne tek­sif eden atöl­ye ka­tı­lım­cı­la­rı, bu çer­çe­ve­de ulaş­tık­la­rı tes­pit­le­ri 1 Mart 2008 ta­ri­hin­de Bi­lim ve Sa­nat Vak­fı Me­de­ni­yet Araş­tır­ma­la­rı Mer­ke­zi ta­ra­fın­dan ter­tip edi­len İs­lam Si­ya­set Kla­sik­le­ri­ni Ye­ni­den Oku­mak baş­lık­lı ih­ti­sas sem­poz­yu­mun­da sun­duk­la­rı ye­di teb­liğ ile ka­mu­oyuy­la pay­laş­tı­lar. Dî­vân'ın bu sa­yı­sın­da yer alan Öz­gür Ka­vak, M. Cü­neyt Ka­ya ve Hü­mey­ra Ka­ra­gö­zoğ­lu'na ait ma­ka­le­le­rin ilk hal­le­ri bu sem­poz­yum­da su­nul­du. Bu üç ça­lış­ma dı­şın­da bu sa­yı­da yer alan di­ğer ma­ka­le ve ki­tap de­ğer­len­dir­me­le­ri de yi­ne atöl­ye ka­tı­lım­cı­la­rı ta­ra­fın­dan ben­zer tes­pit ve en­di­şe­ler doğ­rul­tu­sun­da ka­le­me alın­dı.

Bu sa­yı­nın ilk ya­zı­sı Hı­zır Mu­rat Kö­se'ye ait: “İs­lam Si­ya­set Dü­şün­ce­si­ni Ye­ni­den Oku­mak: Eleş­ti­rel Bir Gi­riş”. İs­lam si­ya­set dü­şün­ce­si­nin na­sıl oku­na­ca­ğı so­ru­su­nun ta­rih için­de­ki öne­mi­ne pa­ra­lel bir şe­kil­de bu­gün de gün­cel­li­ğin­den hiç­bir şey kay­bet­me­den önü­müz­de dur­du­ğu­na dik­kat çe­ken Kö­se, mo­dern dö­nem­de bu so­ru­ya müs­teş­rik­ler ta­ra­fın­dan ve­ri­len ce­vap­la­rın, bu­gün bu dü­şün­ce­ye nü­fuz et­me­de önü­mü­ze cid­di en­gel­ler çı­kar­dı­ğı­nı vur­gu­luyor. Kö­se, İs­lam si­ya­set dü­şün­ce­si­ni an­la­ma­mı­zı zor­laş­tı­ran ve “ya­nıl­sa­ma” ola­rak isim­len­dir­di­ği iki yak­la­şı­mı bu ça­lış­ma­sın­da ele alı­yor. Bun­lar­dan bi­rin­ci­si Av­ru­pa’nın mo­dern dö­ne­me ge­çiş­te ya­şa­dı­ğı ta­ri­hî tec­rü­be­yi ge­nel­leş­ti­re­rek ben­zer bir tec­rü­be­nin İs­lam ta­ri­hin­de de ya­şan­dı­ğı var­sa­yı­mın­dan ha­re­ket eden “ta­ri­hî ya­nıl­sa­ma”; di­ğe­ri ise sos­yal bi­lim­le­rin ken­di ara­la­rın­da­ki bö­lün­me­den do­la­yı or­ta­ya çı­kan sı­nır­lı ba­kış açı­sıy­la İs­lam si­ya­set dü­şün­ce­si­ni ele alır­ken se­çi­ci dav­ran­mak­tan kay­nak­la­nan ve bu ne­den­le dü­şün­ce­nin iç bü­tün­lü­ğü­nün göz­den ka­çı­rıl­ma­sı­na se­be­bi­yet ve­ren “di­sip­li­ner ya­nıl­sa­ma”. Kö­se, ma­ka­le­sin­de, İs­lam si­ya­set dü­şün­ce­si­nin ken­di tec­rü­be ve bi­ri­ki­mi ışı­ğın­da, Ba­tı ta­ri­hî tec­rü­be­sin­den ba­ğım­sız ola­rak ken­di iç man­tı­ğı çer­çe­ve­sin­de bü­tün­cül bir ba­kış açı­sıy­la in­ce­len­me­si ge­rek­ti­ği­ni be­lir­ti­yor.

Bu sa­yı­nın ikin­ci ya­zı­sı, “Si­ya­sî-Fık­hî Ah­kâ­mın Fı­kıh Usû­lü Ze­mi­nin­de Te­mel­len­di­ril­me­si: Cü­vey­nî’nin el-Gı­yâ­sî’sin­de Kat‘iy­yât-Zan­niy­yât Ay­rı­mı ve Mo­dern Yo­rum­la­rı” baş­lı­ğıy­la Öz­gür Ka­vak’ın im­za­sı­nı ta­şı­yor. Ka­vak, ça­lış­ma­sın­da, bir ah­kâm-ı sul­tâ­ni­ye ese­ri olan Gı­yâ­sü’l-ümem’de İmâ­mü’l-Ha­ra­meyn el-Cü­vey­nî’nin (419/1028-478/1085) “si­ya­sî-fık­hî ah­kâm”ı na­sıl de­ğer­len­dir­di­ği me­se­le­si­ni in­ce­le­ye­rek bu ki­ta­bı ko­nu edi­nen mü­el­lif­ler­den Wa­el B. Hal­laq ile Par­ti­ci­a Cro­ne’nin Cü­vey­nî’nin gö­rüş­le­ri­ne da­ir de­ğer­len­dir­me­le­rini ten­kit edi­yor. Cü­vey­nî’nin bah­si ge­çen ese­rin­de “si­ya­sî-fık­hî ah­kâm”ın, el­de edil­me­si ba­kı­mın­dan kat‘î ve zan­nî ol­mak üze­re iki­ye ay­rıl­dı­ğı­nı be­lir­ten Ka­vak, Cü­vey­nî’ye gö­re kat‘î olan hü­küm­le­rin üm­me­ti mut­lak ma­na­da bağ­la­yan me­se­le­ler­den olu­ştuğunu, zan­nî olan­ların, hak­la­rın­da kat‘î de­lil bu­lun­ma­dı­ğın­dan ule­mâ­nın ic­ti­ha­dı­na terk edi­len me­se­le­ler­den mü­te­şek­kil ol­du­ğu­nu be­lir­ti­yor. Ka­vak’ın tes­pit­le­ri­ne gö­re, teo­rik alt ya­pı­sı fı­kıh usû­lü eser­le­rin­de bu­lu­nan bu ay­rım, Cü­vey­nî ta­ra­fın­dan el-Gı­yâ­sî’ye ta­şın­mış ve ki­tap­ta­ki tüm me­se­le­ler bu ay­rı­ma gö­re ele alın­mış­tır. Ka­vak; Hal­laq ve Cro­ne’nin ise bu ay­rı­mı Mâ­ver­dî'nin ge­liş­tir­di­ği hi­la­fet an­la­yı­şı­na al­ter­na­tif bir teo­ri ola­rak gör­dü­ğü­nü ve Cü­vey­nî’yi hi­la­fet ma­ka­mı­na güç­lü bir as­ke­rî li­de­rin geç­me­si­ne ze­min ha­zır­la­mak­la, bir baş­ka ta­bir­le “hi­la­fe­ti se­kü­ler­leş­tir­mek­le” it­ham et­tik­le­ri­ni vur­gu­lu­yor.

"Pey­gam­be­rin Ya­sa Ko­yu­cu­lu­ğu: İbn Sî­nâ’nın Ame­lî Fel­se­fe Ta­sav­vu­ru­na Bir Gi­riş De­ne­me­si” baş­lık­lı ya­zı­sın­da M. Cü­neyt Ka­ya, İs­lam fel­se­fe­si ge­le­ne­ği­nin en kap­sam­lı ve et­ki­li sis­tem ku­ru­cu fi­lo­zo­fu olan İbn Sî­nâ’nın ah­lak, ev yö­ne­ti­mi ve si­ya­set­ten olu­şan ame­lî fel­se­fe­ye eser­le­rin­de çok az yer ver­me­si­nin bu alan­da ça­lı­şan­la­rın zih­ni­ni her za­man kur­ca­la­ya­gel­di­ği tes­pi­tin­den ha­re­ket edi­yor. Ka­ya’ya gö­re İbn Sî­nâ’nın ame­lî fel­se­fe­ye da­ir gö­re­ce ses­siz­li­ği­nin se­bep­le­ri, onun ilim­ler sı­nıf­la­ma­sı­na da­ir gö­rüş­le­ri ve din-fel­se­fe iliş­ki­si­ne yak­la­şı­mı çer­çe­ve­sin­de an­la­şı­la­bi­lir ve ame­lî fel­se­fe­nin İbn Sî­nâ son­ra­sı İs­lam fel­se­fe­si ge­le­ne­ğin­de­ki sey­ri de bu gö­re­ce ses­siz­li­ğin al­tın­da ya­tan se­bep­ler ışı­ğın­da da­ha sağ­lık­lı bir şe­kil­de an­la­şı­la­bi­lir.

Hü­mey­ra Ka­ra­gö­zoğ­lu’nun ya­zı­sı “Ah­lak Dü­şün­ce­sin­de Si­ya­se­ti Ara­mak: İbn Mis­ke­veyh’te “Ada­let” Kav­ra­mı­nın Si­ya­sî Yan­sı­ma­la­rı” baş­lı­ğı­nı ta­şı­yor. Ka­ra­gö­zoğ­lu’nun ha­re­ket nok­ta­sı­nı, İs­lam si­ya­set dü­şün­ce­si­nin ana hat­la­rı­nı or­ta­ya koy­ma­yı amaç­la­yan ça­lış­ma­lar­da ah­lak eser­le­ri­nin göz ar­dı edil­me­me­si ge­rek­ti­ği tes­pi­ti oluş­tu­ru­yor. Ka­ra­gö­zoğ­lu’na gö­re bil­has­sa ada­let, mut­lu­luk, sev­gi gi­bi kav­ram­la­rın sözko­nu­su eser­ler­de­ki açı­lım­la­rı­nı, si­ya­set dü­şün­ce­si­ne kat­kı nok­ta­la­rın­dan bi­ri ola­rak gör­mek müm­kün­dür. Bu ba­kış açı­sın­dan ha­re­ket­le ma­ka­le­de, İbn Mis­ke­veyh’in Teh­zî­bu’l-ah­lâk ve Ri­sâ­le fî mâ­hi­ye­ti’l-adl isimli eser­le­rin­de­ki ada­let kav­ra­mı­nın si­ya­sî ta­zam­mun­la­rı­na işa­ret eden Ka­ra­gö­zoğ­lu, böy­le­lik­le te­mel id­di­ası­nı des­tek­le­ye­cek bir ör­nek in­ce­le­me or­ta­ya ko­yu­yor.

Bu sa­yı­nın son ma­ka­le­si Ha­ti­ce Umut’a ait: “İn­san Do­ğa­sı Te­me­lin­de Fâ­râ­bî’nin Top­lum ya da Dev­let Gö­rü­şü”. Fâ­râ­bî’nin, in­sa­nî var oluş­ta mün­de­miç bu­lu­nan ga­ye­nin ger­çek­leş­ti­ril­me­si ile doğ­ru­dan iliş­ki­li bir şe­kil­de ele al­dı­ğı top­lum ya da dev­let düz­le­mi­ni, in­sa­nın do­ğal ve ira­dî yö­nü­ne vur­gu ya­pan iki­li do­ğa kav­ra­mın­dan ha­re­ket­le te­mel­len­dir­me­ye ça­lı­şan Umut, bu ka­bul doğ­rul­tu­sun­da, in­sa­nın var ol­ma­sıy­la bir­lik­te ken­di­si­ne ek­le­nen ve de­ğiş­me­si müm­kün ol­ma­yan do­ğal ni­te­lik­le­ri, top­lum ya da dev­le­tin baş­lan­gı­cı me­se­le­si et­ra­fın­da izah eder­ken, ira­de ve ih­ti­ya­rı ara­cı­lı­ğıy­la el­de ede­ce­ği ka­za­nım­la­rı­nı içe­ren mük­te­seb do­ğa­sı­nı ise, top­lum ya da dev­le­tin dü­zen­le­ni­şi nok­ta­sın­da in­ce­li­yor. Umut’a gö­re bu bağ­lam­da var­lık ge­rek­çe­si iti­ba­riy­le do­ğal bir olu­şum ola­rak ka­bul edi­le­bi­le­cek top­lum ya da dev­let, Fârâbî tarafından in­san ira­de ve ih­ti­ya­rı­nın ta­sar­ruf­la­rı­na ko­nu ol­ma­sı iti­ba­riy­le be­şe­rî bir in­şa ola­rak ta­nım­lan­mak­ta­dır.

Dî­vân’ın bu sa­yı­sın­da üç ki­tap de­ğer­len­dir­me­si­ne yer ve­ri­yo­ruz. Öz­gür Ka­vak, Me­tin Bo­zan’ın İmâ­miy­ye'nin İmâ­met Na­za­ri­ye­si­nin Te­şek­kül Sü­re­ci; Ah­med Ta­hir Nur ve Ab­dul­lah Sa­id Arı, Roy P. Mot­ta­he­deh'nin Lo­yalty and Lea­ders­hip in an Early Is­la­mic So­ci­ety; Os­man Sa­fa Bur­sa­lı, Mu­ham­mad Qa­sim Za­man’ın Re­li­gi­on and Po­li­tics un­der the Early 'Abb­asids: The Emer­gen­ce of the Pro­to-Sunni Eli­te ad­lı ese­ri­ni de­ğer­len­di­ri­yor.

İs­lam si­ya­set dü­şün­ce­si­ne yön ve­ren müs­ta­kil bir kav­ram çer­çe­ve­si be­lir­le­me­nin im­kân­la­rı bağ­la­mın­da Os­man­lı mü­el­lif­le­ri üze­rin­de ça­lış­ma­la­rı­nı sür­dü­ren Si­ya­set Dü­şün­ce­si Atöl­ye­si’nin ürün­le­ri­ni ge­le­cek sa­yı­la­rı­mız­da da gör­me­yi di­li­yo­ruz.

Son ola­rak bu sa­yı­nın edi­tör­lü­ğü­nü üst­le­nen Fa­tih Üni­ver­si­te­si Sos­yo­lo­ji Bö­lü­mü’nden Yrd. Doç. Dr. Hı­zır Mu­rat Kö­se ile Dr. Öz­gür Ka­vak’a te­şek­kür edi­yo­ruz.

Ge­le­cek sa­yı­da gö­rüş­mek üze­re.

Dî­vân: Di­sip­lin­le­ra­ra­sı Ça­lış­ma­lar Der­gi­si

Yorum yazın